Ժամանակ 28 Յունուար 2016
Արեւմտահայերէնը եւ Ապագան
Անուշ Թրուանց
Մեծն Բրիտանիոյ հնագոյն կրթական կեդրոններէն մէկուն՝ Օքսֆորտ քաղաքի նոյնանուն նշանաւոր համալսարանի Փեմպրուք գոլէճին մէջ, անցեալ շաբթուան ընթացքին՝ Յունուարի 21-23-ը, հայկական շունչ կը տիրէր: Մինչ ժողովի սկսիլը, դէպի գոլէճ տանող մուտքին տեղադրուեցաւ հայերէնով ցուցանակ մը՝ «Արեւմտահայերէնը 21-րդ դարուն» գրութեամբ, որ ցոյց կու տար այն սրահի ճամբան, ուր երեք օրեր շարունակուեցան հայերէնի զարգացման ու պահպանման մասին քննարկումները, նաեւ օտար համալսարանականներ երեք օր շարունակ ականատես եղան հայերէն գիրերով ցուցանակին:
Օքսֆորտի մէջ հաւաքուած էր արեւմտահայերէնի պահպանման հարցերով մտահոգ Սփիւռքի մտաւորականութեան ընտրանիէն խումբ մը, հրաւիրեալներ՝ Հայաստանէն: Անոնք կրթական, գիտական ասպարէզի ներկայացուցիչներ էին, արեւմտահայերէն մամուլի պատասխանատուներ, հրատարակիչներ ինչպէս նաեւ՝ գրական գործիչներ:
Համաժողովներու, քննարկումներու ձեւաչափը ընտրուած էր աշխատարանի ձեւով, ինչ որ շատ գործնական դարձուց քննարկումները, հանդիպումը չմնաց դասական համաժողովներու ծիրին մէջ եւ այդ մէկը շահեկան էր թէ՛ կազմակերպիչներուն եւ թէ մասնակիցներուն համար:
Ինչպէս նշուեցաւ համաժողովի աւարտին, նման համաժողով կազմակերպելու գաղափարը իրականութիւն դարձնելու համար աջակից փնտռելու հարցին մէջ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկի Հայկական համայնքներու բաժնին դիմելը պատահական չէ եղած, քանի որ վերջին շրջանին արեւմտահայերէնի հանդէպ մասնայատուկ ուշադրութիւն մը կայ այդ հիմնարկին կողմէ, մանաւանդ համաժողովներու կազմակերպման, արեւմտահայերէն հրատարակութիւններու, լեզուի պահպանման ուղղուած ժողովներու, տպագիր ու ելեկտրոնային մամուլի աջակցման հարցերու շուրջ:
Իր կարգին, «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկի Հայկական համայնքներու բաժանմունքի ղեկավար Ռազմիկ Փանոսեան նշեց, որ երեք տարի առաջ աշխատանքը ստանձնելու պահուն չէ մտածած, որ արեւմտահայերէնի պահպանման, անոր աջակցման մասին ծրագրերը կրնան օրակարգ դառնալ եւ երբ ինք աշխատանքը ստանձնելէ ետք վեց ամիսներ շարունակ այցելած է հայկական զանազան համայնքներ, հանդիպումներու ընթացքին ամենէն շատ արծարծուած հարցը, հիմնական մտահոգութիւնը եղած է հայերէնի այդ ճիւղի անկումը եւ ատոր փոխարէն միջոցներու ձեռնարկելը, այդժամ մտածած է միջոցներ ներդնելու եւ այդ ուղղութեամբ աշխատանքներ տանելու մասին: Ռազմիկ Փանոսեան կարեւորեց համայնքին լսելու համեստութիւնը եւ նաեւ համայնքի կարծիքն ու մտահոգութիւնները համահայկական շատ հարցերու լուծման ճանապարհին ներդնելու կարիքը:
Համաժողովի գրեթէ բոլոր մասնակիցներն ալ առաջարկներ ունէին արդի հայերէնի այդ ճիւղի պահպանման, տարածման, զարգացման, մանաւանդ երիտասարդութեան շրջանակին մէջ զայն գրաւիչ դարձնելու եւ այդ միջոցով հայերէնէ հեռացած կամ խուսափող երիտասարդութիւնը լեզուին մօտեցնելու համար:
Առաջարկներ հնչեցին լեզուի այդ գրաւչութիւնը երիտասարդներու մօտ արթընցնելու համար համացանցային զանազան ծրագրեր մատուցել հայ ժամանակակից երիտասարդին, ինչպէս օրինակ, համացանցային ալիք մը հիմնելու, հայերէնով բանաւոր խօսք մատուցելու միջոցով: Այս առաջարկի առթիւ ըսուեցաւ նաեւ, որ ոչ միայն դասական խօսքը, մաքուր, գրական հայերէնը պէտք է մատուցել երիտասարդներուն, այլ նաեւ՝ խօսակցականը, երբեմն, որոշ առիթներով նաեւ՝ փողոցին հայերէնը, կենցաղի մէջ գործածուող լեզուն: Միաժամանակ կարիք կայ որոշ բնագաւառներու, ինչպէս օրինակ՝ փորձագիտութեան մէջ գործածուող բառերու հայերէն եզրերը մշակելու, արդէն գոյութիւն ունեցող բառերը քով քովի բերելու, տրամաբանական հիմքերու վրայ ի հարկին նորերը ստեղծելու եւ զայն մամուլի, առօրեայի մէջ որդեգրելու: Ատոր համար առաջարկուեցաւ պզտիկ խումբ մը կամ կառոյց մը ստեղծել:
Հանդիպումներու ընթացքին երկար քննարկումներու նիւթ դարձաւ արեւմտահայերէնով տպագրուող մամուլի այսօրուան լեզուն: Հնչեցին մտահոգութիւններ այս առթիւ՝ նշելով, որ որքան կարեւոր է մաքուր գրական լեզուական աւանդոյթներու շարունակումը՝ մամուլի մէջ, նոյնքան կարեւոր է նաեւ ընթերցողի հետ խօսիլ իր լեզուով, լեզուական զանազան շերտեր ներմուծել հրապարակումներու մէջ, որպէսզի լեզուն, իբրեւ կենդանի, կենսական մարմին, իր առողջ շնչառութիւնը ապրի մամուլին մէջ: Իբրեւ խնդիր նշուեցան արեւմտահայերէն մամուլի մէջ հրապարակուող նիւթերու ոչ բազմազան վիճակը, ինչ որ անհետաքրքիր կը դարձնէ թերթը նոր սերունդին համար, եւ առաջարկներ հնչեցին բազմազան նիւթեր հրապարակելու, հետաքննութիւններ կատարելու, Սփիւռքի մէջ ապրող հայ մարդու առօրեան թերթի էջերուն մէջ քննարկելու անհրաժեշտութիւնը: Մասնագէտներ այն կարծիքին էին, որ արեւմտահայերէնը այնքան հարուստ լեզու մըն է, որ լեզուական իր շերտերով կու տայ ատոր հնարաւորութիւնը, կը մնայ զայն գործածել:
Ինչպէս մամուլի մէջ, այնպէս ալ՝ զանազան հրատարակչական ծրագրերու ծիրէն ներս անհրաժեշտութիւն նկատուեցաւ մանկական, պատանեկան նիւթերու տպագրումը, խօսուեցաւ, որ մանաւանդ պատանեակ տարիքի տղոց համար արեւմտահայերէնով նիւթերու խիստ պակաս կայ եւ այդ բացը լրացնելու համար պէտք է շատ աշխատանք տարուի: Առաջարկներ հնչեցին գիրքերու, ժապաւէններու, խելախօս նորագոյն սարքերու մէջ ներմուծել պատանիին, երիտասարդին մատուցուելիք նիւթը, որպէսզի կրկին սիրելի դարձնայ արեւմտահայերէնը՝ նորսերունդի նախընտրած գործիքներու միջոցաւ: Խօսուեցաւ մրցանքներու, լեզուի զարգացման մէջ քաջալերելու անհրաժեշտութեան մասին:
Հիմնական քննարկումներէն մին դարձաւ արեւմտահայերէն նիւթի թուայնացումը առհասարակ, թէ՛ մամուլի ճամբով եւ թէ ալ այլ շտեմարաններու, թուային ծրագրերու միջոցաւ: Գրեթէ իբրեւ բանաձեւ հնչեց այն տեսակէտը, թէ ապագան թուային աշխարհինն է, եւ գիրքը, տպագիր թուղթը, որքան որ ալ աւանդական են ու իրենց մէջ դարաշրջաններու անցած ուղին ու պատմութիւնը կը ներառեն, միեւնոյն ժամանակ անխուսափելի է լեզուական նիւթերու թուայնացումը, որու հետ այսօր կը քալէ ժամանակակից աշխարհը: Առաջարկներ հնչեցին թուային զանազան հարթակներ ստեղծելու, մասնագիտական ցանցեր բանալու, ակադեմական ու գրական թուային դաշտեր կազմելու մասին, ուրարեւմտահայերէն կարդացողը, սորվիլ փափաքողը կամ պարզապէս նիւթ փնտռողը հնարաւորութիւն կ՚ունենայ ժամանակակից գործիքներով ազատ նաւարկելու եւ արագ տեղափոխումներ կատարելու: Այդ առումով մասնակիցները կարեւորեցին թուային բնագրեր կազմելու ժամանակ օգտուիլ սրբագրիչ գործիքներէ, ինչպէս նաեւ շատ կարեւոր բան մը նկատուեցաւ հայերէն տառերու ստեղնաշարերու ազատ հասանելիութեան հարցը, որպէսզի հայերէնը համացանցի, նամակագրութեան եւ ընկերային ցանցերու մէջ չգործածուի լատինատառ: Ուսումնասիրութիւններ կան, որ լատինատառ հայերէնը որդեգրած են մանաւանդ անոնք, որոնք ստեղնաշարերէ օգտուելու դժուարութիւն ունին, ուստի անհրաժեշտ է ստեղնաշարերը տեսանելի, ներբեռնելի, փոփոխելի դարձնելու ծրագիրը:
Մասնակիցները խօսեցան նաեւ այն մասին, թէ նոյն թուային աշխարհին մէջ կը պակսի մէկ ամբողջական հայկական հարթակի գոյութիւնը, եւ առաջարկներ կային յղումներու շտեմարան պատրաստել, որ հայկական նիւթերով հետաքրքրուած մարդիկը կ՚ուղղորդէ համապատասխան նիւթին եւ ան, որ հայերէն լեզուով որեւէ մէկ նիւթի կարիքն ունի, կը դիմէ յղման շտեմարանին, որ կ՚օգնէ ուզած թեման, նիւթը, կայքը գտնելու: Առաջարկ հնչեց նաեւ հայերէնով հրատարակւող գիրքերու մասին տեղ մը ըլլայ մշտական թարմացուող տեղեկատուութիւն եւ հայ աշխարհի մէջ ամէն մարդ, որ հայերէն նոր հրատարակուած գիրքի մասին կ՚ուզէ գիտնալ, օգտուի այդ հնարաւորութենէն եւ տեղեակ ըլլայ նոր հրատարակուող գիրքերու մասին:
Ստեղծուելիք թուային ցանցերը ուղղուած պիտի ըլլան ինչպէս լեզուն կատարելագործելու, այնպէս ալ՝ թարգմանական, գրական, գիտական, ակադեմական շրջանակները միմեանց հետ կապելու, միտքերու փոխանակում կատարելու եւ մէկ թուային տարածքի մէջ նոյն նիւթի շուրջ գործելու համար:
Համաժողովի ընթացքին խօսուեցաւ, որ հայ իրականութեան մէջ հետազօտութեան պակասը կայ, պիտի քաջալերուին այն ձեռնարկները, որոնք հետազօտական բնոյթ կը կրեն:
Մէկ այլ քննարկման նիւթ էր Հայաստանի դերը՝ արեւմտահայերէնի պահպանման պարագային: Հակառակ անոր, որ արեւմտահայերէնը կրող մտաւորականներ յաճախ այս առումով յոռետեսօրէն տրամադրուած են եւ շատ ալ ակնկալիք չունին Հայաստանի պետական կառոյցներէն, բայց միեւնոյն ժամանակ անհրաժեշտութիւն տեսան Հայաստանի մէջ գոնէ մէկ արեւմտահայերէն դպրոց բանալու քայլը: Տարիներ առաջ յատուկ սուրիահայ երախաներու համար բացուած եւ որոշ ժամանակ գործելէ ետք դադրած արեւմտահայերէն դպրոցը տխուր օրինակ է այս առումով, բայց պէտք չէ նախադէպ դառնայ, քանի որ, ինչպէս նշեցին տեղեակները, այդ դպրոցը ժամանակաւոր լուծում մըն էր սուրիահայ աշակերտները սուրիական պետական կրթական համակարգին մօտ պահելու համար, քանի որ որեւէ պահու անոնք կրնային վերադառնալ Սուրիա եւ այդ օրինակը պէտք չէ դիտել իբրեւ արեւմտահայ լեզուի զարգացման ուղղուած դպրոց: Դպրոցի դերը լեզուի պահպանման առումով խիստ կարեւորելով, մասնակիցները շեշտեցին Սփիւռքի մէջ նուազող հայկական վարժարաններու անկումը դադրեցնելու կարեւորութիւնը: Որքան կարեւոր է հայ աշակերտի հետ տարուող աշխատանքը, նոյնքան կարեւոր նկատուեցաւ նաեւ նոր ժամանակաշրջանի պահանջներուն համապատասխան ուսուցիչ պատրաստելը, ուսուցիչ, որ արեւմտահայերէնը դասաւանդելու գործին մէջ նորագոյն կրթական միջոցներ կ՚որդեգրէ եւ աշակերտը կը մղէ մտածելու, ստեղծագործելու, լեզուական հարստութենէն հաճոյք ստանալու:
Գալով Հայաստանի մէջ արեւմտահայերէնի պահպանման հարցերուն, խօսուեցաւ նաեւ արեւմտահայերէնի ու արեւելահայերէնի մերձեցման մասին վերջին շրջանին տեղի ունեցող քննարկումներուն շուրջ եւ այդ մասին համաժողովի մանսակիցները միանշանակ մօտեցում մը չունէին, որովհետեւ վստահ էին, որ արեւմտահայերէնը պէտք է ապրի եւ կենսունակ մնայ իր ամբողջութեան մէջ եւ թերեւս որեւէ մէկ մերձեցում կրնայ ըլլալ ի վնաս լեզուին: Միաժամանակ անժխտելի է, որ արեւմտահայերէնը համազգային արժէք է եւ նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը պէտք է ստանձնէ այլ համազգային արժէքներու հետ միասին արեւմտահայերէնը պահպանելու դերը: Այդ առումով կարիք կայ ճշդելու, թէ ի՛նչ է Հայաստանի դերը այս հարցին մէջ: Նշում մը կատարուեցաւ, որ Հայաստանի Հանրապետութեան Լեզուի մասին օրէնքի մէջ արդէն ամրագրուած կայ, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը պաշտպանը կը հանդիսանայ իր սահմաններէն դուրս ապրող հայերու լեզուի պահպանման, ուրեմն պէտք է օգտուիլ հայրենի օրէնքի ընձեռած հնարաւորութիւններէն եւ մղել, որպէսզի ան գործ է:
Արեւմտահայերէնով ծրագրեր գործի դրուելու ճանապարհին յատուկ շեշտուեցաւ համայնքային ղեկավարութեան հետ մտաւորականութեան կապը, նկատի ունենալով, թէ կայ այնպիսի տպաւորութիւն, որ հայ ղեկավարութեան հետ մտաւորականներու կապը կտրուած է եւ մասնաւոր աշխատանքի կարիք կայ, որպէսզի հայ մտաւորականը ոչ այնքան քննադատէ ղեկավարութիւնը, այլ ձեւ ու լեզու գտնէ՝ անոր հետ համագործակցելու։ Ինչպէս նշեցին համաժողովի կազմակերպիչները, նշուած բոլոր առաջարկները գործի դնելու համար կայ նիւթական մեծ միջոցներու կարիքը, ինչ որ հնարաւոր չէ իրականացնել առանց ղեկավարութեան օժանդակութեան: Այդ առումով մասնակիցները անգամ մը եւս շեշտեցին «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկի Հայկական համայնքներու բաժանմունքին դերը, առանց որու նիւթական աջակցութեան անհնար պիտի դառնար արեւմտահայերէնի հարցերուն նուիրուած հերթական համաժողովը: Ուրախութեամբ նշուեցաւ, որ «Արեւմտահայերէնը 21-րդ դարուն» համաժողովը դարձաւ այն եզակի համաժողովներէն մին, որու բոլոր նիստերու, նաեւ նիստերէն դուրս ազատ շփումներու լեզուն հայերէնն էր:
